ADHD en ASS – Vooral een intern proces

Veel mensen kennen het stereotype beeld van ‘de autist’ of ‘de ADHD'er’: druk, sociaal onhandig, verstrooid of star. Maar wat mensen vaak niet weten, is hoe ADHD of een Autisme Spectrum Stoornis (ASS) van binnen voelt. Neurodivergente mensen voelen vaak al op jonge leeftijd dat ze ‘anders’ zijn dan de meeste mensen. Zeker als je daarnaast ook nog een bovengemiddeld tot hoogbegaafd IQ hebt, is het moeilijk om jezelf te herkennen in het beeld dat de buitenwereld van ADHD of autisme heeft.

Neurodivergentie is bovenal een intern proces

Neurodivergentie betekent niet dat je de sociale regels niet kent. Integendeel – je bent je er vaak juist heel scherp van bewust. Natuurlijk weet je dat je iemand moet laten uitpraten voordat je zelf begint te praten. Natuurlijk dring je niet voor in de rij bij de supermarkt. Je weet dat het de bedoeling is om op het schoolplein of bij de koffieautomaat een luchtig praatje te maken, en je weet ook prima wat je dan zou kunnen zeggen.

Maar wat anderen niet zien, is dat dit alles geen vanzelfsprekendheid is. Het is werk. Bewust schakelen, corrigeren, aanpassen, afstemmen. Niet omdat je dat niet wílt, maar omdat het niet automatisch gaat. Omdat jouw brein anders verwerkt, anders filtert, anders reageert dan de norm. En dat kost energie – elke dag opnieuw.

Daarnaast voel je ook dat je anders bént. Je interesses zijn intens of ongebruikelijk, je voorkeuren afwijkend van wat ‘normaal’ is. Je vraagt je af waarom gesprekken zo vaak blijven hangen in oppervlakkigheden. Waarom iedereen zijn boodschappen precies op zaterdag blijft doen – ondanks de drukte en chaos. Waarom mensen zo langzaam lopen, praten, nadenken. Je begrijpt de regels, maar ze voelen niet logisch. En precies dát verschil tussen begrijpen en voelen maakt neurodivergentie tot een diepgaand, innerlijk proces.

Je weet ook dat wanneer je meer jezelf bent – minder filtert, spontaner reageert, harder denkt of sneller praat – dat dat meestal wel kan bij je partner, je goede vrienden of misschien binnen je familie. Maar in werksituaties, op het schoolplein of in nieuwe contacten levert dat vaak gedoe op. Mensen voelen zich overvallen, reageren terughoudend of begrijpen je simpelweg niet. En dus leer je jezelf terug te schakelen – soms automatisch, soms met tegenzin. Het lijkt van buiten misschien sociaal vaardig, maar van binnen voelt het vaak als jezelf wegduwen.

De botsing met het dagelijks leven

Je merkt dat het je maar niet lukt om precies op tijd te komen. Je bent óf te vroeg – omdat je stress krijgt van te laat zijn – óf te laat, ondanks al je voorbereiding. Je merkt dat een afspraak midden op de dag in het weekend je hele dag uit balans haalt, omdat je niet meer weet wat je ervoor of erna kunt doen. Je merkt dat je sommige simpele taken – een formulier invullen, een telefoontje plegen – eindeloos uitstelt, tot het echt niet meer anders kan. En je weet: dit kan je soms in de problemen brengen.

Wat je vaak te horen krijgt is: “Je moet het gewoon doen”, of “maak gewoon een planning”. Maar dat ‘gewoon’ voelt voor jou allesbehalve gewoon. Het voelt als een muur waar je steeds opnieuw tegenaan loopt. En als je dat vaak genoeg hoort, begin je jezelf af te vragen of er iets mis is met jou. Terwijl het niet gaat om onwil, maar om een ander neurologisch systeem – met andere prikkels, andere belemmeringen, en andere behoeftes.

Daarom vraag je liever geen hulp. Niet omdat je te trots bent of het niet nodig hebt, maar omdat hulp vaak komt in de vorm van adviezen die uitgaan van een neurotypisch brein: dat je ‘gewoon’ je wekker moet zetten. Of ‘gewoon’ meteen moet beginnen met die vervelende taak. Of ‘gewoon’ beter je agenda moet gebruiken. Helaas zijn deze goedbedoelde adviezen geen echte hulp. Want als het ‘gewoon’ een kwestie van (meteen) doen was, dan had je het allang gedaan. Dan had je geen hulp gevraagd, en zeker geen stress ervaren over hoe lang je het al aan het verbergen bent dat het niet lukt.

Wanneer hulp je niet helpt

Misschien dacht je zelf al een tijd aan een mogelijke diagnose, zoals ASS of ADHD. Je herkent je in verhalen, doet zelf onderzoek, probeert jezelf beter te begrijpen. Maar je hulpverlener zegt dat het niet zo is – je voldoet niet aan alle criteria, of je functioneert ‘te goed’. En dan denk je misschien: zie je wel, ik stel me aan. Er is écht iets mis met mij. Maar tegelijk voel je: therapie helpt me niet. Het sluit niet aan. Het raakt me niet. Terwijl je intuïtie het wél goed had. Je voelde het allang – maar je werd niet geloofd.

Deze ervaringen – het gevoel dat je faalt in de simpelste dingen, dat ‘gewoon doen’ maar niet lukt, en dat je je anders moet voordoen dan je bent – kunnen in het ergste geval leiden tot een diep gevoel van zelftwijfel. Misschien besluit je toch hulp te zoeken. Maar de kans is groot dat je behandelaar jouw gedrag ook bekijkt door een neurotypische bril. Je wordt misschien als ongemotiveerd of moeilijk ingeschat, of je krijgt protocollaire cognitieve gedragstherapie aangeboden – die in de praktijk vaak neerkomt op: leren hoe je je beter aanpast.

Maar als je hele leven al bestaat uit aanpassen, maskeren en compenseren, dan is nóg beter je best doen zelden de oplossing. Wat je nodig hebt, is iemand die je niet aanstuurt om ‘normaal’ te worden, maar die met je kijkt naar hoe jouw brein wérkt. Naar wat jij nodig hebt om tot rust te komen, overzicht te houden, keuzes te maken. Niet méér aanpassen, maar meer ruimte voor wie je bent.

Toch wordt in veel behandelingen nog steeds van je verwacht dat je ‘gewoon’ de opdrachten uitvoert. En als dat niet lukt – of het levert geen verbetering op – dan ligt dat aan jou. Niet aan het format, niet aan de methode. En dat kan het gevoel van falen en zelftwijfel alleen maar versterken.

Je bent niet het probleem – je brein werkt anders

Het ligt niet aan jou. Je hebt gewoon een neurodivergent brein. Door misvattingen, stereotiepe beelden en gebrekkige kennis wordt jou vaak verteld dat je geen ADHD of ASS kunt hebben. Je bent toch slim, sociaal, creatief of rustig? Maar een neurodivergent brein ziet er van buiten niet altijd hetzelfde uit. Het is geen beter of slechter brein – het is een ánder brein. En zodra je dat echt gaat begrijpen, vallen er stukken op hun plek.

Wat voor anderen ‘afwijkend gedrag’ lijkt, is vaak volkomen logisch binnen de neurodivergente norm. Je ontdekt dat jouw uitdagingen – zoals moeite met schakelen, energieregulatie of prikkelverwerking – horen bij hoe jouw brein werkt. Maar je ontdekt ook waar je kracht zit. Je kunt plannen – alleen niet op een traditionele manier. Je kunt doelen bereiken – als je je omgeving daarop aanpast. Je kunt flexibel zijn – maar dan moet je interne chaos begrensd worden. En spontaniteit is prachtig, zolang het je geen overprikkeling bezorgt.

Met deze kennis groeit er iets nieuws: zelfinzicht, compassie en richting. Je leert hoe je kunt omgaan met je valkuilen, zonder jezelf kwijt te raken. En je leert waar jouw unieke kracht precies vandaan komt – juist uit de manier waarop jouw brein ánders werkt.

De blik van buiten: de DSM als spiegel die je niet herkent

Als je de classificatiecriteria bekijkt van de DSM-5, valt iets op: ze beschrijven vooral hoe iemand afwijkt van het gemiddelde. Je leest hoe een ander ‘last’ van je kan hebben, hoe je niet voldoet aan verwachtingen, of waar je tekortschiet in ‘normaal functioneren’. Wat je níet leest, is hoe het van binnen voelt. Wat het betekent om de wereld op jouw manier waar te nemen, te verwerken, en te beleven.

Voor veel neurodivergente mensen – en zeker voor hen met een bovengemiddeld IQ – voelt de DSM-omschrijving als een spiegel die geen juist beeld teruggeeft. Je herkent je niet in het stereotype beeld, maar ook niet in de toon van de beschrijving. De werkelijkheid is genuanceerder: vol inspanning, strategieën, verwarring, kracht en complexiteit. En vooral: vol ervaringen die nergens genoemd worden, maar wel je hele dag bepalen.

Het constante innerlijke werk

Veel neurodivergente mensen met een bovengemiddeld IQ ontwikkelen al vroeg strategieën om zich aan te passen. Ze leren lezen wat sociaal wenselijk is, onderdrukken impulsen, spiegelen gedrag of rationaliseren emoties. Dat ziet er aan de buitenkant ‘functioneel’ uit – maar van binnen kost het ongelooflijk veel energie.

ADHD betekent niet alleen impulsiviteit of druk gedrag. Het kan ook betekenen: continu scannen op prikkels, proberen gedachten in een rechte lijn te dwingen, of eindeloos schakelen tussen taken. ASS betekent niet alleen moeite met contact. Het kan ook zijn: diepgaande sociale analyses maken, subtiele regels proberen te ontcijferen, of jezelf emotioneel wegcijferen om ‘normaal’ over te komen.

Het masker is niet nep – het is werk

Veel neurodivergente mensen ontwikkelen een ‘masker’ dat hen helpt functioneren. Dat masker is niet onecht. Het is een vorm van inspanning, vaak onbewust en goed bedoeld. Maar het leidt op termijn tot uitputting, identiteitsverlies of zelfs burn-out. Want als je altijd bezig bent met ‘goed overkomen’, komt er weinig ruimte over om gewoon te zijn.

De wereld zien in HD

Een bovengemiddeld IQ versterkt dit interne proces vaak. Je doorziet sociale dynamiek snel, hebt diepgaande gedachten over wat je voelt of waarneemt, en je voelt de impact van kleine details. De wereld komt als het ware in HD binnen – terwijl je tegelijk moet filteren, aanpassen en ‘normaal’ functioneren.

Wat helpt

• Erkenning: Je hoeft je niet constant uit te leggen. Jouw innerlijke beleving is echt, ook als die niet zichtbaar is.
• Ontmaskeren: Oefen met kleine momenten waarop je je masker laat zakken. Begin bij veilige mensen.
• Regelmatige ontlading: Zorg voor rituelen of activiteiten waarin je niet hoeft te compenseren – schrijven, bewegen, staren, alleen zijn.
• Gelijkgestemden: Zoek mensen die het herkennen. Niets is zo helend als “ik ook” horen zonder uitleg.

Tot slot

ADHD en ASS zijn geen toneelstukken die je opvoert. Het zijn diepgewortelde neurologische processen die je dag, je energie en je identiteit beïnvloeden. Wat je van buiten niet ziet, is het stille werk dat van binnen gebeurt – elke seconde. Door daar ruimte voor te maken, en het serieus te nemen, ontstaat er iets waardevols: rust, zelfcompassie en erkenning.

Meer lezen of delen? Op deze blog vind je nieuwe perspectieven op neurodivergentie, van binnenuit geschreven.